Өгэдэй хаан

Өгэдэй хаан

1229-1241 он хүртэл Их Монгол улсын төрийг барьж байсан хоёр дахь их хаан, цэргийн жанжин.

1203 онд Чингис хаан, Ван хаан хоёр Мау өндөрт тулалдахад Өгэдэй шархдаж Борохул амийг нь аварсан тухай “Монголын нууц товчоон”-д тэмдэглэсэн байдаг.

1211 онд Чингис хаан Алтан улсыг, 1219 онд Хорезм улсыг дайлаар мордоход Өгэдэй ах нарын хамт уг аян дайнд оролцож 1225 онд эх нутагтаа буцаж иржээ.

1229 онд Хэрлэнгийн Хөдөө аралд Их хуралдай зарлан хуралдуулж Өгэдэйг хаан өргөмжлөв. 1231 онд Өгэдэй хаан Умард Алтан улсыг дайлаар мордож эзлэн авч 1234 онд буцаж иржээ. Өгэдэй хаан төр барихдаа эцгийнхээ төрийн бодлогыг үргэлжлүүлж, эзэнт гүрний газар нутаг, гадаад харилцааг өргөтгөх, алба татварын нэгдсэн систем бүрдүүлж эдийн засгийн шинэтгэл хийх асуудалд голлон анхаарч байв. Өгэдэй хааны үед өрнө, дорно зүгт 2 их байлдан дагуулал хийсэн билээ.

1235 онд Өгэдэй хаан Далан даваа хэмээх газар Их хуралдай зарлан хуралдуулж хэд хэдэн чухал асуудлыг хэлэлцүүлж шийджээ. Үүнд: нэгд, алба татварын нэгдсэн тогтолцоог буй болгож, хураах татварын хэмжээг хуульчлан  баталж  малчдаас 100 мал тутмаас 1 мал, тариачдын 10 таар тариа тутмаас 1 таар тариаг улсын санд хураах зарлиг буулгажээ.

Хоёрт, Их Монгол улсын өртөөг Алтан орд, Цагаадай зэрэг бүрэлдэхүүний улсуудын төвүүдтэй холбож, хүнсний хангамжтай, улсын хамгаалалттай болгосноор Торгон зам, өртөө хурдацтай хөгжиж худалдаа төдийгүй мэдээллийг нэн шуурхай дамжуулах болов. Ингэснээр өрнө, дорнын ард түмэн бие биеийг мэдэх болж соёл, шинжлэх ухааны ололт харилцан нэвтрэх өргөн боломжийг нээж өгөв. Өртөө нь  Монголын эзэнт гүрэн төдийгүй дэлхийн хөгжлийг урагш ахиулахад түлхэц болов. Тиймээс зарим судлаач өртөөг, өнөөгийн интернетийн үүрэг гүйцэтгэж байсан гэж үздэг.

Өгэдэй хааныг төр барих үед Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүнд Умард Хятад, Дорнод Туркестан, Дундад Ази, Эрчис мөрнөөс Ижил мөрөн хүртэлх Кипчакийн тал нутаг, мөн монголын засаглал сайн  батжаагүй ч Иран, Кавказын зарим хэсэг багтаж байсан ба Хархорум хот эзэнт гүрний нийслэл байв. Өгэдэй хаан өөрийн хийсэн 4 сайн үйл, 4 муу үйлийг тоочсоноор үйл ажиллагаандаа үнэлгээ өгсөн анхны хаан хэмээн түүхэнд тэмдэглэгджээ. 1241 онд Өгэдэй хаан нас баржээ. (С.Цолмон)

Ашигласан ном зохиол

Ала-ад-дин Ата Малик Жувейни, Чингис хаан, Дэлхийг байлдан дагуулагчийн түүх, Тэргүүн боть, Орос хэлнээс орчуулсан Бадамням М.Д., УБ., 2006

Рашид аддин, Судрын чуулган, I, II, III, Орос хэлнээс орчуулж, тайлбар зүүлт хийсэн Сүрэнхорлоо Ц., УБ., 2002

Рашипунцаг, Болор эрих, Тэргүүн, дэд дэвтэр, Харгуулан хөрвүүлсэн Баярсайхан М., Нэргүй Ч., Бүдсүрэн Д., УБ., 2006

Юань улсын судар, Орчуулсан Дэмчигдорж, УБ., 2016

Алтаншаа, Монголын гурван хаан, ӨМСХХ, Хөх хот, 1984

Энхчимэг Ц., Мөнх хааны ордонд болсон мэтгэлцээний тухайд // Түүхийн судлал, Tomus 39, fasc. 78, УБ., 2009

Монгол улсын түүх, Дэд боть, УБ., 2003

Монгол цэргийн түүхийн товчоон (МЭӨ III зуунаас XX зууны эхэн хүртэл), Тэргүүн дэвтэр, УБ., 1996

Храпачевский Р.П., Чингис хааны цэрэг дайны гүрэн, УБ., 2008